Масленица: Како словенски пагански празник стана руски народен празник

• Ве очекуваме на Телеграм-каналот https://t.me/rb_makedonija
• Вклучете го во пребарувачот „Show notifications“ (дозволи известувања) за нашиот сајт!
• Пријавете се на нашата неделна мејлинг листа

Никој и не се грижи за тоа што во текот на оваа недела луѓето учествуваат и во помени, и во принесување жртви, и во пагански обичаи поврзани со плодноста. Имено, сите тие обичаи се словенски реликвии од периодот пред примањето на христијанството. Тогаш Масленица била симбол на будењето на природата, нејзиното обновување и плодност, а со тоа и подготовка за работа на поле.

Кои поими биле клучни за Словените во прославата на Масленица?

Сонце

Доаѓањето на пролетта значело дека сонцето ќе свети посилно и подолго. Нашите предци го замислувале Сонцето како огнено тркало кое се тркала по небесниот свод и така се менуваат денот и ноќта. Затоа тркалото и станало атрибут на ритуали поврзани со Сонцето.

„Русите во своите населби го дочекувале пролетното сонце за време на Масленица со влечење на санки на кои во средината бил фиксиран столб, а на столбот монтирано тркало што се вртело. Во Сибир постоел обичај на тоа тркало да се качи момче во женски фустан и кокошник, што според нашето народно предание било олицетворение на сонцето во вид на женска личност“, напишал фолклористот и истражувач на културата на словенските народи Александар Афанасиев во својата книга „Поетското доживување на природата кај Словените“ (1865-1869).

Дожд

Паралелно со сонцето, исто значење за жителите на селото имала и животворната влага, т.е. пролетните дождови и бури кои тие ги „предизвикувале“ со посебни ритуали. Во свеста на тогашните луѓе небото се доживувало како океан, а облаците како чамци и бродови кои пловат по него.

Афанасјев го наведува податокот дека во Сибир за време на Масленица, на неколку поврзани санки било ставано бротче со сета опрема и едра. Во предната санка биле впрегнати и до дваесет коњи, а на бротчето била подигана „чесна Масленица“ (со името на народниот празник е заменето името на заборавената древна божица) и мечка (зооморфолошко олицетворение на громовникот). Во некои градови било вообичаено во неделата на Масленица луѓето да се возат во голем чамец монтиран на санки.

„Уште неодамна луѓето во Архангелск на Масленица возеа низ градот бик во огромна санка со запрега од дваесет и повеќе коњи: тоа е пролетното пристигнување на Перун (словенскиот бог на молњите и громот) во бурен облак. Согласно различни поетски толкувања, громовникот бил присутен или во вид на разбеснет бик, или како овчар ги терал на небесно пасиште кравите во вид на облак и ги доел со молњи“, пишува научникот.

Борба на доброто и злото

Смената на годишните времиња била доживувана како борба помеѓу зимата што заминува (и задгробниот живот, хтонските сили поврзани со неа) и претстојната пролет (и цутењето на животот).

Пресвртницата меѓу двете годишни времиња и судирот на двете начела  е одразен во ритуалните дуели од натпреварувачки карактер. Тука спаѓа и натпреварот во руска борба со тупаници на две екипи, како и масленичното мавање со снежни топки и заземањето на снежниот град, истакнува етнолингвистката и експерт за словенски фолклор Татјана Агапкина во книгата „Митско-поетските основи на словенскиот народен календар. Циклус пролет-лето“ (2002).

Жртвопринесување

Периодот на премин од зима во пролет е проследен и со ритуално „убивање“ на плашило од слама, кое се палело на четвртиот ден од масленичната недела. Чинот можел да има неколку симболични значења: плашилото било олицетворение старата година на „умирање“ или симболизирала смрт, а неговото палење означувало триумф на животот.

Фолклористот, етнограф, лингвист и археолог Всеволод Милер (1848-1913) сметал дека плашилото било олицетворение на старата година што се убива пред доаѓањето на новата. Друг фолклорист, Евгениј Аничков (1866-1937), бил на мислење дека тоа ја симболизира смртта, а неговото палење триумфот на животот.

Советскиот филолог Владимир Проп (1895-1970), пак, истакнувал дека плашилото не само што се палело, туку по согорувањето неговата пепел била закопувана во земјата со цел да се зајакнат нејзините репродуктивни сили и нејзината плодност. Важно е дека селаните ја вршеле церемонијата на полето по сеидбата.

Сличен ритуал се правел и дома: се палеле мали кукли, а нивната пепел се расфрлала низс дворот во правец на стоката за да  придонесе за нивната плодност, пишува советскиот етнограф А. Б. Зернова. Масленица ни случајно не требало да се остави цела кога ќе започне Великиот пост. Со тоа дополнително се потврдува паганскиот карактер на овој празник.

Умножување на животот

Клучното значење на Неделата на Масленица било создавање услови за умножување на животот.

Тоа конкретно била целта на орото на кое се фаќал народот. Орото подразбира движење во круг, тоа е олицетворение на процесот на свиткување, навивање и вртење како метафора поврзана со настанокот на животот и како такво било насочено кон добивање добра жетва, истакнува Татјана Агапкина. Слична задача имало и спуштањето од ледениот рид, како и масленичното возење санки: колку е подолго возењето, толку повеќе ќе порасне ленот.

Идејата за плодност не се однесувала само на обработливото земјиште и стоката, туку и на човекот. Младите имале задача да организираат предбрачни игри, особено заедничко возење во санки. Им било дозволено да се бакнуваат пред сите. Ергените и немажените девојки не само што биле поттикнувани да стапат во брак што поскоро, туку биле и исмејувани. „Како казна“ им се врзувало за нозете (или им се закачувало на вратот) мало парче цепеница, која симболизира клада.

За време на веселбите околу масленичниот оган било вообичаено да се кажуваат срамни зборови, како и извици и пеење кратки песни од еротска природа.

„На Рускиот север, на Урал, во Сибир и на други места, на последниот ден од Масленица, пред насобраниот народ, еден или неколкумина мажи претставувале на мразот како Масленка се капе во парна бања. Човекот што ја претставувал Масленка го соблекувал оделото и целосно разголен земал „веник“ (метла од бреза), одел во чамецот и таму се парел, забавувајќи ги присутните“, пишува Агапкина.

Помен

Луѓето на село верувале дека покојните предци истовремено се наоѓаат и на оној свет и на земјата, што значи дека можеле да влијаат на нејзината плодност. Затоа било важно да се одоброволат, т.е. споменат. Во Русија палачинките биле главното јадење на трпезата за помен на мртвите.

Во Рјазанската губернија, пред погребот, првата палачинка што се печела за помен била ставена во устата на покојникот. На задушница упокоените членови на семејството се повикувале да ја вкусат првата палачинка, пишува советскиот и рускиот лингвист и славист Валериј Мокиенко (роден во 1940 година).

Природно е што палачинките станале важен атрибут на прославата на Масленица.

Во Тамбовската губернија, првата палачинка се ставала на прозорчето на покривот за душите на родителите, во Калушката во саботата пред Масленица се оставала на полицата со икони „за родителите“, а во другите краишта се носела на гробишта и се оставала на гробот. Во некои губернии било обичај побожните жени на Масленица да ја изедат таа палачинка за душа на покојникот. Така, првата палачинка била наменета за покојникот, како своевиден долг кон предците кои ја обезбедуваат врската со задгробниот свет.

Додуша, таа функција подоцна била потисната во втор план и палачинките почнале директно да се асоцираат со Масленица. На пример, во 2022 година, Серускиот центар за проучување на јавното мислење (ВЦИОМ) спроведе анкета и дојде до заклучок дека 87% од граѓаните на Русија планираат да прават палачинки во текот на неделата на Масленица.

Датуми на прослава на Масленица

Масленица е поврзана со циклусите во природата и пред сé со должината на денот, па логично е да се претпостави дека се славела од 21 и 22 март, веднаш по пролетната рамноденица. Така, меѓу другите, сметал и етнографот Всеволод Милер. Меѓутоа, денес датумите на Масленица се флексибилни бидејќи се врзани за Велигден, на кој му претходи Великиот пост.

Во времето на постот било крајно неумесно развратното веселење и угодување на стомакот, но црквата не можела да го укине популарниот древен народен празник, бидејќи со тоа би предизвикала големо негодување. А ако се земе предвид дека мнозинството од православното население го сочинувале селани, кои природно се врзани за земјоделските циклуси, црквата била принудена да се помири со паганската традиција. Масленица во црковниот календар е внесена под името Сирна недела и е „пропишано“ да се празнува осум недели пред Велигден.