Кои биле луѓето што во Советскиот Сојуз се осудени на смрт со стрелање поради продажба на девизи?

„Have you anything for sale?“

„Имате ли нешто за продажба?“ – со ова прашање им се обраќаа на странците во Москва советските „менувачи на пари“: луѓе кои се занимаваат со нелегална купопродажба на дефицитна увезена стока и странска валута. Оваа препродажба (која во СССР се нарекува „шпекулација“) е нелегална, а за пар хулахопки, гума за џвакање или 30 долари можеше да бидете осудени на затворска казна до 7 години.

Така беше сè до 1960 година, кога беше прогласено „политичко топење“. Но, токму во тоа време шпекулациите почнаа да се казнуваат уште построго: првично со 15 години затвор, а потоа и со смртна казна.

Долари во туба од паста за заби

Се верува дека црниот пазар во СССР се појавил во 1957 година, кога земјата беше домаќин на Меѓународниот фестивал на млади и студенти, а надвор од железната завеса дојдоа студенти од Италија, Шведска, Франција, САД и од други земји. Во тоа време, советските граѓани имаа само еден начин да стекнат нешто „шик“: да патуваат во странство – привилегија што им е достапна на поединци. Пристигнувањето на голем број странци ја менува ситуацијата: брзо се наоѓаат луѓе кои се подготвени да ризикуваат за да заработат добро – стоката се продава по астрономски цени.

VI Светски фестивал на млади и студенти во Москва

Иван Шагин/Sputnik

Трговците на црниот пазар се претежно претприемнички студенти, како и луѓе кои се во постојан контакт со странци на работа: водичи на тури, преведувачи, дипломати, таксисти, девизни проститутки итн.

Патем, многу брзо црниот пазар во Москва станува повеќеслоен систем на купување и продажба.

Најниски во хиерархијата се таканаречените „потрчковците“ – оние кои директно ја извршуваат трансакцијата. По нив се посредниците и конечно на ред се „купувачите“. Никој не ги знае имињата на вторите – тие работат со псевдоними и само преку посредници. Валутата е една од највредните „стоки“ затоа што има државен монопол на нејзината продажба и пристап до неа имаат само луѓето кои имаат право да заминат во странство. Шверцерите прибегнуваат кон секакви трикови, а некои од нив дури ја кријат валутата во туби од паста за заби.

Александр Макаров/Sputnik

Во 1960 година, цела „црна“ империја со мултимилионски промет функционираше во Москва. Во исто време, КГБ уапси тројца од главните фигури на овој пазар - „купувачите“ Јан Рокотов, Владислав Фаибишенко и Дмитриј Јаковлев.

Црни купувачи

Јан Рокотов беше уапсен за прв пат кога имаше 17 години – тогаш беше осуден на 8 години во затвор за „контрареволуционерна активност“, но тој не ја издржа целата казна – беше рехабилитиран, па дури и вратен на универзитетот. Токму во затворот ги совлада сите можни шпекулативни шеми.

Јан Рокотов

Archive photo

По ослободувањето, 30-годишниот Рокотов успеа да организира непречено функционирачка мрежа за набавка на валута и стока за широка потрошувачка. Главен извор на валута се вработените во амбасадите во Москва, со кои воспостави контакти, како и арапските војници од воените академии, кои со задоволство и во големи количества го снабдуваа со златници од царска Русија (нив особено ги ценат советските нумизматичари ). Златните монети ги превезуваше војската преку границата во тајни ремени под облеката – секој од нив може да собере до 500 монети. Есента 1960 година, при претрес на предмети на арапски шверцери, биле пронајдени повеќе од 20 килограми златници! Кога на крајот беше заробен Рокотов и му беа прикажани слики од 84 арапски офицери, излезе дека тој не склучил тајни зделки со само 10 од нив.

Друг извор на валута е таен договор со членовите на управниот одбор на западногерманската банка „Ото и партнерите“. Жител на СССР може да земе со себе максимум 30 американски долари кога патува во странство. Сепак, Рокотов им нуди на патниците да му ја дадат посакуваната сума во рубли и кога ќе пристигнат во Германија, да добијат девизи колку што сакаат во банката. Шемата работи и во спротивна насока преку тековна сметка во „Ото и партнерите“: во СССР тие добиваат од партнерите на Рокотов рубли со подобра цена од официјалниот курс.

Владислав Фаибишенко

Archive photo

24-годишниот Фаибишенко, кој е најмладиот член на групата, работи главно со студенти: се буди наутро, влегува во такси и започнува да шета по одделенијата за да си го земе својот дел. Неговите изведувачи се специјализирани во трговијата со увезена стока. Јаковлев (33) знае три јазици, има постдипломски студии и тргува со шверцери од Балтикот, кадешто е роден. Ангажира и пензионерка во која никој не се сомнева и седи на телефон и го поврзува со други посредници. Покрај тоа, Фаибишенко и Јаковлев исто така работат како информатори за властите – неколку години тие и помагале на органите на редот да ги апсат обичните „потрчковци“, студентите и ја подмитуваа милицијата да не ги пипа.

Дмитриј Јаковлев

Archive photo

Но, во 1960 година, борбата против шпекулантите влезе во нова фаза – политичка. Нивната црна „империја“ се најде во фокусот на првиот секретар на Централниот комитет на КПСС, Никита Хрушчов. Фаибишенко беше уапсен додека правеше зделка, Јаковлев беше предаден од пензионерката кој му помагаше (властите се договорија со неа), а Рокотов беше фатен на железничка станица како држи куфер со скапоцености што сакал да го скрие во гардеробата. Во времето на апсењата, империјата имаше обрт од околу 20 милиони рубли, или 80 милиони долари по тогашниот курс.

Сите тројца шпекуланти беа осудени на по 8 години затвор и затоа приказната за „црните маркети“ требаше да се смета за завршена. Но, тогаш настаните почнуваат да се одвиваат на сосема непредвидлив начин.

„Ве молам, бидете немилосрдни со ова ѓубре“

Кон крајот на шеесеттите години од минатиот век, Хрушчов замина во посета на Западен Берлин, каде ги прекори локалните политичари: тој тврдеше дека „под крилото на окупаторските власти, градот станал валкано мочуриште на шпекулации и црниот пазар ја води играта тука. „Како одговор, тој слушнал: „Во Москва нема никаков црн пазар како вашиот“. По враќањето во својата татковина, на аеродромот, Хрушчов побарал од КГБ да му даде извештај за реалната состојба. Извештајот беше придружен со изложба на предмети запленети од шверцери во една од салите на Кремљ. Во пресрет на изложбата беше донесен декрет: казната за шверц и шпекулации со валути според чл. 88 да се зголеми од 8 на 15 години.

Сергеј Метелица/TASS

„Што ги чека Рокотов и Фаибишенко?“, праша Хрушчов, осврнувајќи се на новиот закон. Указот беше усвоен откако шпекулантите веќе беа уапсени и затоа не можеше да се примени на нив – законот нема ретроактивно дејство, потсетуваат експертите. „Ова може негативно да влијае на постојаното затоплување во нашите односи со Западот“, предупреди претседателот на КГБ, Александар Шелепин. Според очевидци, овие расправии предизвикале наплив на гнев кај Хрушчов.

На инсистирање на Хрушчов, случајот беше преиспитан и тројцата беа осудени на по 15 години затвор. Како аргумент (ова е практика), Хрушчов презентираше колективно писмо од работниците во фабриката Металист, кои не беа задоволни со благата пресуда. „Ние, обичните советски луѓе, московски фабрички работници, најљубезно Ве молиме да бидете немилосрдни кон ова ѓубре, последните подлеци и злосторници“. Сепак, по уште една година, законодавството повторно се заостри според чл. 88 предвидува најстрога казна – смртна казна. На крајот сите тројца членови на групата се осудени на смрт.

Никита Хрушчов

В.Лебедев/Sputnik

Пред да ја издржи казната во јули 1961 година, Јаков Рокотов му напиша писмо на Хрушчов: „Јас сум осуден на смрт. Моето злосторство е што шпекулирав во девизи и златници. Ретроактивната сила на законот беше применета врз мене двапати... Ве молам да ми го спасите животот. Направив многу грешки. Сега сум повторно роден и сум сосема друга личност. Имам 33 години, ќе и бидам корисен на советската држава. Јас не сум убиец, не сум шпион, ниту бандит. Во овој момент мојот ум стана појасен – сакам да живеам и да го градам комунизмот заедно со советскиот народ. <...> Ве молам да ти бидам помилуван“.

Меѓутоа не дошло до помилување. Два дена подоцна, тие беа стрелани.

Што се случи потоа

Тужбата против менувачите на пари влева страв кај шпекулантите, а многумина се обидуваат да се повлечат од тргување со валути; стоките од странците почнаа да се менуваат за вотка, советски часовници и сувенири. Во обем, ова не може да се спореди со Рокотов и неговата банда.

Патем, членот 88 останаа на сила до 1994 година и продолжија да апсат и да стрелаат луѓе. Ниту критиката од Западот, ниту отвореното писмо на активистот за човекови права и академик Андреј Сахаров не помагаат: „Би сакал да привлечам посебно внимание на фактот дека во СССР се изрекува смртна казна за многу злосторства што не се поврзани со насилства за човечкиот живот“. Во 1962 година, еден постар човек беше стрелан поради тоа што направи неколку фалсификувани монети, кои ги закопа во неговиот двор“.

Потоа, веќе во Русија, за случајот Рокотов, многумина коментираа, како на пример: „да беше роден некаде во капиталистичкиот свет, ќе беше мултимилионер“ и „за такво беззаконие, на раководството на земјата треба да му се суди постхумно“. И во Соединетите Американски Држави се појави бренд фармерки наречени Рокотов и Фајнберг. Стандардниот модел е именуван број 88.

При користење на материјалите на Russia Beyond задолжителен е хиперлинк до изворот од кој е преземен материјалот.